حجت الاسلام محمد سلطانی
اشاره
در شمارههای پیشین، رابطة ازدواج با اخلاق و معنویت بررسی شد و برای ازدواج آثاری برشمردیم که برخی از آنها عبارتند از:
ازدواج و تربیت نفس، شکوفایی استعدادها در پرتو ازدواج، پرورش جمال و جلال در نفس زوجین، تعدیل شهوت، تحصیل آرامش، نکاح اسماء و ... .
موضوع «مراتب و مراحل ترکیب اسماء در یک شخص» بحثی است که در این شماره به توضیح آن میپردازیم:
وجود انسان در وجود مادی و جسمی او منحصر نیست؛ بلکه وجود انسان، عوالمی دارد که غلیظترین آنها وجود جسمانی او است. عوالمی دیگر هم دارد که به لحاظ اینکه لطیفتر است، از وجود جسمانی انسان، شریفتر است؛ زیرا نقائص و محدودیتهای متنوع وجود جسمانی انسان –مانند مکانی و زمانی بودن جسم- را ندارد. برای مثال، آنچه انسان، در عالم رؤیا میبیند، یک نحوه از وجود انسان است و عالمی از عوالم وجود او است که محدودیتهای جسم انسانی را ندارد؛ مثلاً در زمان یا مکان محدود نیست یا ثقل و سنگینی وجود جسمانی را ندارد. وجود انسان، وجودی است که از نزد خداوند تا عالم دنیا کشیده شد و هر چه تنزل میکند و به سوی دنیا نزدیک میشود، وجود او محدودیتهایی -و به اصطلاح، حجابهایی- میپذیرد1 (وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ)2.
بنابراین انسان در نزول به این عالم، دارای نواقصی میشود. این نواقص، هم به حسب نوع انسان و هم به حسب اشخاص انسان، مختلف میشود. چون همه چیز موجود در این عالم از خدا است و به سوی خدا برمیگردد، انسان که موجودی مختار است، برای بازگشت به سوی خدا، باید آن نواقص تحمیل شده در نزول را برطرف کند. برای برطرف کردن این نواقص، بایدها و نبایدهایی را در خود باید اعمال و اموری را رعایت کند تا صعود او به نحو صحیح انجام شده و به سعادت ابدی او بینجامد.

ازدواج، یکی از این بایدها است؛ چون در نزول انسان به این عالم، یکی از محدودیتهایی که به او تحمیل شده، محدودیت جنس است؛ بعضی مذکرند و بعضی مؤنثند. به عبارت دیگر، بعضی مظهر جمال الهی هستند و بعضی مظهر جلال الهی. انسان، برای کامل شدن وجودش و برای جامع جمال و جلال شدن، باید ازدواج کند؛ چون ازدواج صحیح و مطابق با شرایط، ترکیب دو نفس است که یکی مظهر جلال است و دیگری مظهر جمال. اینکه در روایات وارد شده که کسی که ازدواج کند، نصف دین خود را کامل کرده است،3 بعید نیست به همین معنا باشد؛ یعنی هر انسان، یا مظهر جلال است یا مظهر جمال و با ازدواج، با نیمة دیگر کمال که جلال یا جمال است ترکیب میشود.
خود ازدواج هم یک دسته باید و نبایدهای مشترک بین همة مصادیق خود دارد و یک گروه باید و نبایدهای مختص به فرد فرد انسان؛ مثلاً از محارم نبودن، یک نباید مشترک است یا مسلمان بودن همسر، یک باید مشترک است. فعلاً بحث ما در باید و نبایدهای مشترک نیست؛ بلکه بحث در باید و نبایدهای مختص به افراد انسانی است. چنانچه گفتیم، انسان در نزولش به این عالم، عوالمی دارد که از لطیف به غلیظ چینش شدهاند. در بیان معصوم این عوالم از یک منظر کلی، به سه عالم تقسیم میشود. نبی اکرم در دعای شب نیمة شعبان میفرماید:
سَجَدَ لَكَ سَوَادِي وَ خَيَالِي وَ آمَنَ بِكَ فُؤَادِي؛4
یا جای دیگری میفرماید:

گفت و گو با حجت الاسلام محمد سلطانی
اشاره
در شماره قبل، بخشی دیگر از این گفت و گو مطرح شد که برای ازدواج آثاری برشمردند از جمله:     
تعدیل شهوت؛   ایجاد آرامش؛   نکاح اسماء؛   حدوث و بقاء ترکیب اسماء.
و اینک ادامه گفت و گو تقدیم می شود:

زاویه دوم
در این بخش، نحوة مباشرت و مقاربت و شرایط آن بررسی میشود. این زاویه نیز در بقا و در تأثیرگذاری ترکیب، بسیار حایز اهمیت است؛ برای مثال میزان کیفی و کمی مقاربت، یکی از مباحث مهمی است که اینجا بررسی میشود که انسان، در مسیر و در مراحل مختلف تحصیل کمال، چه مقدار و به چه کیف باید مقاربت داشته باشد. همچنین مقدار مقاربت به حسب مزاجها و طبایع مختلف بحث مهمی است. افراط و تفریط در این باره، هر دو آثاری سوء بر نفس زوجین دارند و اعتدال است که ترکیب مطلوب را پایدار و سیر تکاملی ترکیب را حفظ میکند.
توضیح بیشتر مطلب این است که همان گونه که بعداً خواهیم گفت عوالم وجود انسان، سه عالم است، نخست عالم ملک و طبیعت و طبع انسان. دوم عالم مثال و عالم وهم و نفس انسان و سوم عالم عقل و قلب و روح انسان. اشخاص، با وجود آنکه همة سه عالم را دارا هستند، حاکم و ظاهر و بارز از این عوالم در آنها مختلف است؛ در برخی افراد، عالم طبع حاکم است و وهم و عقل آنها در استخدام عالم طبع و طبیعت آنها است که قرآن، دربارة آنان میفرماید:
أولئِكَ كَالْأنْعامِ بَلْ هُمْ أضَلُّ سبیلاً؛1
بعضی عالم وهم و خیال، در آنها حاکم است و عوالم دیگر آنها در استخدام وهم و خیال است که قرآن از آنها به مختال تعبیر میکند:
إِنَّ اللهَ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ؛2
بعضی هم عالم عقل آنها در آنها ظاهر و حاکم است و وهم و طبع زیر سیطرة عقل هستند. ماهیت و حقیقت صادرات انسان که افکار و اخلاق و رفتار او است، به اختلاف حاکم در وجود انسان، مختلف میشود:
كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى‏ شاكِلَتِهِ؛3

تربيت اخـلاق اجتـماعي
يك بُعد قابل توجه در تربيت خود زوجين، تربيت اخلاق اجتماعي آنها است. اجتماع دو زوج، يك جامعه كوچك به شمار ميرود. رعايت حقـوق ديگران، كمك به ديگران، برخورد مناسب با بداخلاقيهاي ديگران - كه كجا همراه قهر باشد و كجا همراه مهر و كجا تركيبي از مهر و قهر باشد و دهها مورد ديگرـ هر كدام، مرتبهاي از تربيت و معرفت را از نفس ميطلبد. زندگي دو زوج، زمینة بسيار مناسبي است براي ايجاد يا رشد اين نوع اخلاق؛ بنابراين ميتوان گفت يكي از غرضهاي اصلي ازدواج، رشد اخلاق و تربيت اجتماعي است.
در این باره به دو نمونه اشاره ميكنيم.

1. انسان وقتي يك زندگي اجتماعي دو نفري تشكيل داد، براي بقاي آن، ناچار بايد مجموعه احكامي را رعايت كند؛ از جمله اين احكام «گذشت» است كه بقاي خانواده در گرو آن است. مرحوم آيت الله بهجت1ميفرمايد:
موافقت اخلاقي بين مرد و زن در محيط خانواده به صورت صدرصد براي غير انبيا و اوليا غيرممكن است؛ لذا ما اگر بخواهيم محيط خانه گرم و با صفا و صميمي باشد، فقط بايد صبر و استقامت و گذشت و رأفت را پیشة خود كنيم، تا محيط خانه، گرم و نوراني باشد و اگر اينها نباشد، اصطكاك و برخورد پيش خواهد آمد و همة اختلافات خانوادگي از همينجا ناشي ميشود.1
تعداد زيادي از روايات و بعضي از آيات، انگشت بر «گذشت» گذاشتهاند و اين، بيانگر اهميت اين موضوع در زندگي اجتماعی است. در آيه 19 سوره نساء آمده است:
وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللهُُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا.
در اين آيه، معاشرت به معروف و روش پسنديده توصيه ميشود و ميفرمايد: چه بسا شما از چيزي كراهت داشته باشيد؛ ولي خدا در آن براي شما خير كثير قرار داده است.
در روايت از رسول خدا9نقل شده است: